Ngay sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời ngày 03/02/1930, Đảng đã giương cao ngọn cờ lãnh đạo toàn dân ta tiến lên đấu tranh giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp, làm nên một cao trào cách mạng 1930 - 1931 với đỉnh cao Xô Viết - Nghệ Tĩnh.
Nhân dân Việt Nam ta vốn có truyền thống đấu tranh anh dũng, kiên cường, bất khuất. Sau cuộc khởi nghĩa Yên Bái (2-1930), thực dân Pháp đã lập Hội đồng đề hình thường trực, đưa hàng loạt chiến sĩ yêu nước lên máy chém. Lòng căm thù của các tầng lớp nhân dân Việt Nam đối với thực dân Pháp càng sâu sắc. Do đó, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam phong trào đấu tranh của quần chúng đã phát triển mạnh mẽ khắp ba miền Bắc - Trung - Nam, phong trào phát triển thành cao trào cách mạng diễn ra hết đợt này đến đợt khác cho tới giữa năm 1931.
Cao trào cách mạng 1930-1931 là kết quả tất yếu của những mâu thuẫn kinh tế, chính trị sục sôi trong lòng xã hội Việt Nam lúc đó.Tuy mới ra đời, song Đảng đã nắm bắt quy luật phát triển khách quan của xã hội Việt Nam.
        Cao trào đã diễn ra trên 25 tỉnh thành trong cả nước, trong đó Nghệ - Tĩnh là nơi phong trào phát triển mạnh mẽ với nhiều hình thức đấu tranh quyết liệt, quần chúng đã vũ trang tự vệ, biểu tình thị uy có vũ trang, tiến công vào cơ quan chính quyền của địch ở địa phương.
Vào thời điểm năm 1930, Nghệ An - Hà Tĩnh thuộc vào diện những tỉnh nghèo nhất cả nước, lại bị bọn thực dân, phong kiến bóc lột cùng cực đã khiến người dân nơi đây rơi vào sự tận cùng của nghèo đói và đau khổ. Nhân dân vùng đất Nghệ - Tĩnh được thừa hưởng những truyền thống cách mạng lâu đời của địa phương, có một số cơ sở công nhân ở Vinh - Bến Thuỷ là trung tâm kỹ thuật lớn nhất Trung Kỳ, bên cạnh đó là tổ chức cơ sở Đảng ở Nghệ - Tĩnh khá mạnh… đó được xem là những yếu tố tiền đề vững chắc giúp cho phong trào đấu tranh ở Nghệ An, Hà Tĩnh trở thành đỉnh cao của phong trào cách mạng 1930 - 1931.
        Phong trào đấu tranh ở Nghệ An và Hà Tĩnh mở đầu bằng cuộc biểu tình lớn nhân ngày Quốc tế Lao động 1/5/1930 tại ngã ba thành phố Vinh - Bến Thủy và nông dân 5 xã ven thành phố Vinh, dưới sự lãnh đạo của Xứ uỷ Trung Kỳ của Đảng Cộng sản Việt Nam. Từ đó đến tháng 8/1930, đã có đến 97 cuộc bãi công và biểu tình của công nông, nổi bật là cuộc bãi công của công nhân Nhà máy Diêm kéo dài đã dẫn đến cuộc tổng bãi công của toàn thể công nhân khu công nghiệp Bến Thuỷ. Cuối tháng 8/1930, hàng chục vạn nông dân các huyện Nam Đàn, Thanh Chương, Diễn Châu, Anh Sơn, Nghi Lộc, Hưng Nguyên, Đô Lương, Can Lộc, Thạch Hà, Cẩm Xuyên, Kỳ Anh... nổi dậy với quy mô lớn, quyết liệt.
          Đỉnh cao là cuộc đấu tranh bạo động của hơn 8.000 nông dân Hưng Nguyên nổ ra ngày 12-9-1930 để hưởng ứng cuộc đấu tranh của nông dân các huyện và cuộc bãi công của công nhân Vinh, Bến Thủy phản đối chính sách khủng bố củathực dân Pháp và phong kiến tay sai. Trước tình hình đó, các tổ chức cơ sở Đảng ở địa phương đã kịp thời lãnh đạo quần chúng thực hiện quyền làm chủ, tự đứng ra quản lý đời sống của mình, làm nhiệm vụ của chính quyền nhân dân theo hình thức Xô Viết. Thực dân Pháp đã cho máy bay ném bom xuống các đoàn biểu tình của nông dân huyện Hưng Nguyên (cách Bến Thủy 10km), làm chết 217 người và 120 người bị thương. Hai làng Lộc Châu và Lộc Hải bị triệt hạ, 217 nóc nhà bị đốt cháy, 30 người bị bắn chết.
          Từ tháng 5 đến tháng 12/1930, công nhân Nghệ An (Vinh) đã 8 lần bãi công và biểu tình, có 2.500 người tham gia. Cùng trong thời gian đó, 1307 cuộc biểu tình đã nổ ra bao gồm tất cả 300.000 nông dân tham gia. Có đến 625 nông dân bị máy bay ném bom và súng máy giết chết, 8 làng bị triệt hạ, hơn 1.000 chiến sĩ bị bắt giam, hàng trăm người bị đem đi đày.
Sự hy sinh của hàng trăm đồng bào cùng sự dồn nén lòng thù hận, uất ức, căm phẫn của nhân dân đối với thực dân Pháp đã dâng lên đỉnh điểm. Nhân dân kéo nhau xuống đường biểu tình, đốt huyện đường, phá nhà lao. Hệ thống chính quyền của thực dân, phong kiến bị tê liệt, một số tan rã. Phong trào Xô Viết - Nghệ Tĩnh được xem một hình thức mới về chính quyền của người lao động ra đời làm chức năng của chính quyền cách mạng do giai cấp công nhân lãnh đạo.
         Chính quyền Xô Viết đầu tiên được hình thành hàng loạt tại nhiều xã thuộc các huyện, thị xã: Thanh Chương, Nam Đàn, Anh Sơn, Nghi Lộc, Vinh - Bến Thuỷ, Can Lộc, Thạch Hà, Đức Thọ, Hưng Nguyên... Chính quyền Xô Viết một mặt thi hành các chính sách mới, mặt khác phá bỏ hệ thống chính quyền cũ, trưng thu đất, thóc gạo, tiền bạc của các địa chủ, đồng thời đòi yêu sách với các chủ xưởng, chủ tàu.
Nhưng chính quyền Xô Viết chỉ tồn tại sau bốn, năm tháng. Đến giữa năm 1931, thực dân Pháp trở lại khủng bố dã man và đẫm máu, phong trào Xô Viết - Nghệ Tĩnh lắng xuống, rồi thoái trào. Hàng trăm người bị bắt, bị kết án tù giam trong các nhà tù ở Nghệ An, Đà Nẵng, Buôn Mê Thuột, Côn Đảo.
Tuy chỉ tồn tại trong một thời gian ngắn, nhưng phong trào Xô Viết - Nghệ Tĩnh có ý nghĩa lịch sử hết sức to lớn. Chủ tịch Hồ Chí Minh đánh giá: “Tuy thực dân Pháp đã dập tắt phong trào trong biển máu, nhưng Xô Viết - Nghệ Tĩnh đã chứng tỏ tinh thần oanh liệt và năng lực cách mạng của nhân dân lao động. Phong trào tuy thất bại, nhưng nó rèn luyện lực lượng cho cuộc Cách mạng tháng Tám sau này”.
         Sức ảnh hưởng của phong trào Xô Viết - Nghệ Tĩnh:
         Phong trào Xô Viết - NghệTĩnh đã gây được tiếng vang lớn không chỉ dùng lại ở phạm vi trong nước mà còn lan ra trên thế giới. Ngày 14/10/1930, nông dân huyện Tiền Hải (Thái Bình) và ngày 20/10/1930 nông dân huyện Bình Lục (Hà Nam) đã tập trung tại các đình làng đấu tranh với các khẩu hiệu: “Không được đụng đến công nông Nghệ - Tĩnh”. Những ngày tháng này, báo chí cả nước hướng về Nghệ - Tĩnh với lời kêu gọi công nông cả nước đấu tranh với thực dân Pháp và bè lũ tay sai: Không được đụng đến công nông Nghệ - Tĩnh!...
        Sức ảnh hưởng của Xô Viết- Nghệ Tĩnh còn chấn động dư luận toàn thế giới.Ngày 27/2/1931, Ban Chấp hành Quốc tế Cộng sản ra lời kêu gọi các cấp ủy Đảng Cộng sản Pháp, Trung Quốc, Ấn Độ huy động thợ thuyền, dân cày đấu tranh ủng hộ phong trào cộng sản Đông Dương bằng mọi phương diện. Đồng thời cỗ vũ cho cuộc đấu tranh anh dũng của nhân dân Việt Nam. Truyền thống cách mạng của Xô Viết - NghệTĩnh đã trở thành niềm tự hào không chỉ của những người con Nghệ - Tĩnh, mà đó còn là niềm tự hào của mọi người dân Việt Nam. Đã có nhiều địa danh lịch sử trên vùng đất này trở thành những địa chỉ đỏ, sáng ngời chủ nghĩa anh hùng cách mạng như: Đài Liệt sỹ Thái Lão, Đền Trìa, Đền Xuân Hòa, Bến đò Thượng Trụ, Đình Võ Liệt, Ngã ba Nghèn …
      Ýnghĩa lịch sử của phong trào Xô Viết - Nghệ Tĩnh
      Phong trào cách mạng 1930-1931 mà đỉnh cao là Xô Viết - Nghệ Tĩnh là một sự kiện lịch sử quan trọng trong lịch sử Cách mạng Việt Nam, đã giáng một đòn quyết liệt đầu tiên vào bè lũ thực dân Pháp và phong kiến tay sai.
Qua thực tiễn phong trào Xô Viết - Nghê Tĩnh cho thấy, dưới sự lãnh đạo của Đảng giai cấp công nhân, nông dân đoàn kết với các tầng lớp nhân dân khác có khả năng lật đổ nền thống trị của thực dânPháp và phong kiến tay sai.Phong trào Xô Viết - Nghệ Tĩnh được xem là một cột mốc quan trọng, là cuộc tổng diễn tập đầu tiên của nhân dân ta dưới sự lãnh đạo của Đảng, chuẩn bị cho sự thắng lợi của Cách mạng tháng Tám 1945 vĩ đại sau này.
      90 năm đã trôi qua, cao trào cách mạng 1930 - 1931 mà đỉnh cao là Xô Viết - Nghệ Tĩnh vẫn còn nguyên ý nghĩa lịch sử sâu sắc. Phong trào đã để lại bài học có ý nghĩa to lớn về sức lôi cuốn, tập hợp đông đảo các tầng lớp nhân dân trong một khối đấu tranh thống nhất của Đảng thông qua đường lối, chủ trương, khẩu hiệu đấu tranh đúng đắn, đáp ứng được khát vọng cháy bỏng của nhân dân. Đó là bài học về đội ngũ cán bộ đảng viên và nhân dân ta được tôi luyện, trưởng thành trong cuộc đấu tranh quyết liệt với kẻ thù; bài học về khối liên minh công - nông được xây dựng vững chắc; rút ra được nhiều bài học kinh nghiệm về xây dựng lực lượng cách mạng, về kết hợp các hình thức đấu tranh, về quy luật giành và giữ chính quyền. Đồng thời cũng xây dựng và củng cố niềm tin vào việc nhân dân ta đủ khả năng lật đổ ách thống trị của thực dân và phong kiến, xây dựng xã hội mới; tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng và tương lai của cách mạng để tiếp tục đưa cách mạng đi đến ngày thắng lợi.
Phong trào Xô Viết - Nghệ Tĩnh dẫu đã trôi qua 90 năm, song vẫn vang mãi khí phách kiên cường cách mạng, lòng yêu nước tha thiết của nhân dân ta, trước vận mệnh đất nước lâm nguy “dù phải hy sinh tính mạng cũng sẵn sàng vùng lên đấu tranh”. Giá trị lịch sử truyền thống của phong trào Xô Viết - Nghệ Tĩnh hết sức to lớn và qúy báu. Vì thế trách nhiệm của các thế hệ con cháu ngày nay không chỉ giữ gìn, bảo vệ mà phải phát huy những giá trị của nó để góp phần thúc đẩy mạnh mẽ sự nghiệp đổi mới của Đảng, đưa cuộc sống hôm nay ngày càng tốt đẹp hơn.